ბარათაშვილის სარკასტულმა გონებამ
გაიელვა სკოლის კედლებშივე. მისი ხუმრობა, დაიცნვა, ეპიგრამები მწვავედ კენწლავდა არა
მარტო ზოგ ტოლ-ამხანაგებს, არამედ უსულგულო და გონებაჩლუნგ ხელმძღვანელობასაც. მოწაფე
ბარათაშვილი გაბედულად კიცხავს სასწავლებელში გამეფებულ დრაკონულ წესებს და თვით მთავარმართველებსაც
კი ხდის თავისი პამფლეტის საგნად. მისი ინიაციატივით მოწინავე მოსწავლეები გესლიან
ეპიგრამებს უგზავნიან მეფის ხელისუფლების უმაღლეს პირებს. სატირული ნაწერების ავტორი
უმეტესად ბარათაშვილი იყო. ყრმა პოეტი არ ფარავდა თავის გულისწყრომას იმ მმართველობის
წინააღმდეგ, რომელიც თელავდა მშობლიური ქვეყნის ინტერესებს. რამდენად გაბედული და დიდი
მნიშვნელობის იყო პოეტის ზოგი ნაწერი, იქიდანაც ჩანს, რომ მთავრობამ ტატოს ერთი ეპიგრამის
ხელში ჩაგდების დროს საქმის ფიცხელი გამოძიება მოახდინა და მისი ავტორი სასტიკად დასაჯა.
იგი ორი კვირით კარცერში ჩასვეს, რის შემდეგაც საჯაროდ, მშობლების, ამხანაგებისა და
მოწაფეების წინ გაწკეპლეს. ტატოს სკოლის ამხანაგი იგონებს, რომ ამ შემაძრწუნებელი აქტის
დროს პოეტის მრისხანე მამა შეუბრალებლად გაიძახოდა: „მაგრად დაჰკარით მაგ საგაელსაო.“
დედა კი ევედრებოდა „აპატიეთო.“ ტატოს თავი ამაყად ეჭირა და დედის გამამხნევებლად ეუბნებოდა:
„მე ამით ვერ მომკლავენ და ენას ვერ მომჭრიანო.“
კვდება ბარათაშვილი და იშრება წრე,
რომლის სულიერი მეთაურიც ის იყო რაღაც შეუმჩნევლად, რაღაც მაგიური ძალით, რასაც ძველთა
რწმენით გენია ასხივებს ხოლმე.
მრავალი წელი ისე გადის, ბარათაშვილი
არავის უხსენებია. გრიგოლ ორბელიან კარგად არც კი ახსოვს, რა თანამდებობა ეჭირა განჯაში,
რა ბედი ეწია მის პორტრეტს. იყო ისეთი წლები, როცა გორისელი იძულებული გახდა „ივერიაში“
ასეთი რამ ეთქვა: „ქართველმა საზოგადოებრიობამ არა იცის რა ბარათაშვილზე, მის ცხოვრებაზე,
მის ნიჭსა და ვინაობაზე, როგორც არვინ იცის, რა ხდება მთვარეზე.“
მწარე აღიარებაა. თუ სრული სიმართლე
არა, მისი ნაწილი მაინც არის ამ აღიარებაში. მაგრამ მოვა დრო, წმინდა აკლდამებშიაც
შეანათებს მზე. და დაიწყება დიდება დავიწყებულთა.
პოეტის გარდაცვალებიდან ნახევარი
წელიც არ გასულა, რომ მის პირველ სატრფოს ნინოს დღეობაზე, 1846 წლის 14 იანვარს, რევაზ
ანდრონიკაშილთან თავშეყრილი ახალგაზრდები ყაფლან რობელიანს სთხოვენ „სულო ბოროტო“ გვიმღერეო.
ყაფლანი საგონებელში ვარდება და მასთან მთელი საზოგადოება. არავის ახსოვს ზეპირად ეს
უკვდავი ლექსი, არავის აღმოაჩნდა ხელნაწერი, უკვალოდ იკარგებიან პოეტის ქმნილებანი!
დებმა ძმის არცერთი ლექსი არ იციან.
დიმიტრი ყიფიანს აღელვებს: როცა ვაქებდით, რაღაც უნდობლად იღიმებოდნენო.
ამ სამწუხარო ფაქტმა, რაზედაც ლევან
მელიქიშვილი სწერს გრიგოლ ორბელიანს, ჩააფიქრა პოეტის ახლობლები და ნათესავები. გადაწყვეტილია
განსვენებულის ნაწარმოებთა გამოცემა და პოეტის ძეგლის დადგმა. მოკლე ხანში ჩვიდმეტ
კაცს შემოაქვს ათასი მანეთი. მელიქიშვილი სთხოვს ორბელიანს, დაწეროს წიგნის წინასიტყვაობა,
გამოგზავოს პოეტის ნაწერები და სურათი და რვა თუმანი, რაც გრიგოლის ნაცვლად მის ძმას
ზაქარიას შეეტანა.
ყველაზე მეტ სიზანტეს ამ საშვილიშვილო
საქმეში იჩენენ პოეტის ის ნათესავები, რომელთაც თვითონ პირველთ მართებთ ამ სამის თაოსნობა.
ამაოდ ევედრება ლევან მელიქიშვილი ხან გრიგოლს, ხან მის ძმას ილიას, გამომიგზავნეთ
პოეტის ბიოგრაფია, ლექსები, წერილები, წინასიტყვაობა და სურათიო. ის, ვისაც ეძვნება
„მერანი“, შეწირულობასაც არ გზავნის უკვდავი დისშვილისა და სკოლის ამხანაგის ქმნილებების
გამოსაქვეყნებლად. დაუდევრობისა და ფუქსავატობის უფრო აღმაშფოთებელი მაგალითის დასახელება
ძნელია.
ბარათაშვილის ლექსები პირველად „ცისკარში“ იბეჭდება 1852 წელს, გარდაცვაკებიდან 7 წლის შემდეგ.
მისი ლექსების პირველი წიგნი კი - 1200 ცალად -გამოდის მხოლოდ 1876 წელს, გარდაცვალებიდან
31 წლის შემდეგ.
ჯერაც არ დამდგარიყო ბარათაშვილის
დრო...
და მაინც ბარათაშვილი აღმოაჩინა ერთმა
ადამიანმა, ჩვენი ერის მეორე დიდებამ. მისი სახელია ილია ჭავჭავაძე.
ბარათაშვილზე წერდნენ, მაგრამ წერდნენ
უმთავრესად იმასვე, რასაც დიდი ხანია ამბობდნენ ნოვალისზე, ლამარტინზე, ბაირონზე, ლერმონტოვზე:
რომანტიკოსია, ქალს ეტრფის, სამშობლო უყვარს, ბუნებას ებაასება და ა.შ. „აი თურმე რა
ამბებია ქვეყნიერებაზე.“
ნიკოლოზ ბარათაშვილი ილია ჭავჭავაძემ
აღმოაჩინა. ეს მოხდა ეკატერინე ჭავჭავაძის სახლში, ცარსკოე სელოში. აქ იხსნება დიდი
რომანის კვანძი.
რაღა მაინცდამაინც ეკატერინეს სახლში?
ეს ყველასთვის ცნობილი ფაქტებია.
ცარსკოე სელოში მყოფი დედოფალი და
მისი ასული სტუმრად მისულ ჭაბუკ ილიას მიართმევენ უძვირფასეს ოჯახუს განძს. ახალგაზრდა
ილიას სტუმრობა ხანდაზმულ ეკატერინე ჭავჭავაძესთან უჩვეულო ამბავი არ არის. არც ის,
რომ ეკატერინე შვილებს ტატოს ლექსებზე ზრდიდა. უჩვეულოა ნიკოლოზ ბარათაშვილის აღმოჩენა,
მისი გარდაცვალებიდან თითქმის ორი ათეული წლის შემდეგ.
„როს წავიკითხე მისი ლექსები, ვერარა
ვთქვი რა განცვიფრებულმა“, - შესახებს ილია, მხოლოდ ერთს კი „აღმოიკვნესებს დაობლებული“
და დაუმდება, რათა „მთელი კვირა სულ მოუსვენრად გაატაროს და ცხადლივ თუ სიზმრად ბარათაშვილი
ელანდებოდეს.“ (ეს მოგვაგონებს ტყვე ილიას და „მერანის“ ამბავს.)
ბარათაშვლის საკაცობრიო მნიშვნელობაზეც
პირველად ილია ჭავჭავაძე მიუთითებს: „ნიკოლოზ ბარათაშვილმა ჩვენს აზრს, ჩვენს გულისთქმას,
ჩვენს ჭკუა-გონებას დიდი განი და სიღრმე მისცა, კაცობრიობის წყურვილს ქართველიც თანამოზიარედ
გაუხადა და კაცობრიული წყურვილის მოსაკლავ წყაროს ქართველიც დააწაფა.“
გავიდა საუკუნე. იმდენი რამ დაიწერა, შეიძლება ზოგს
კიდეც გაუკვირდეს: ერთი პატარა ლექსთა კრებული აქვს, და რა სქელტანიან წიგნებს უძღვნიანო!
მერე, გულიც ხომ პატარაა, მაგრამ რაც კი ქვეყნად წიგნი დაწერილა, ნახევარი გულს ეძღვნება!
ბარათაშვილიც გულია საქართველოსი, და როგორც მიწას მზის ნათელი, ასევე ხალხს არ მოსწყინდება
თავის რჩეულ შვილთა ამბების სმენა.
გადის კიდევ 45 წელი. 1938 წლის 15 ოქტომბრის ადრიანი
დილაა. დიდუბის პანთეონი ხალხითაა გაჭედილი. გადამსვენებელი კომისიის წევრები, ჩვენი
მწერლები და მეცნიერები თუთიის კუბოდან იღებენ ნეშტს. იქვეა პოეტის დის, სიფიოს შვილი
გიორგი სუმბათაშვილი. კაკლის ხის კუბო დაშლილია, შიგ თუთიის კუბოში ასვენია კარგად
შენახულო ჩონჩხი, თავის ქალა, სამოსის ნაწილები... მწერლებს მთაწმინდის აღმართზე ხელით
აჰყავთ ვინც 
